Op 4 oktober 1718 verzamelde zich in het dorp Zuidhorn een groot aantal met geweren en ander materiaal bewapende inwoners uit het Groningse Wester-kwartier. Meer dan duizend personen protesteerden er tegen een recent besluit van het provinciaal bestuur van Stad en Lande. Het had besloten om van een aantal dorpen te eisen dat zij dijkherstelwerk uitvoerden, dit als reactie op een catastrofale overstroming, namelijk de Kerstvloed. De protesterende dorpelin-gen kwamen uit dorpsgemeenschappen die al enige tijd ernstig leden onder de gevolgen van verschillende natuurrampen, waaronder de dodelijke Sint Maartensvloed van 1686 en een veepest die vier jaar na de eerste uitbraak in 1714 nog steeds zeer kostbaar uitpakte. Deze rampen kwamen bovenop de economische moeilijkheden die voortvloeiden uit een algemene neergang in de plattelandseconomie sinds het midden van de 17e eeuw. De Kerstvloed van 1717 veroorzaakte in de kustgebieden echter een mate van verwoesting die elke parate herinnering te boven ging. In de provincie Groningen kwamen 2276 personen door de overstroming om. De Kerstvloed vaagde honderden huizen weg; duizenden runderen, schapen, varkens en paarden verdronken. Deze dramatische aantallen geven slechts een oppervlakkig beeld van de werkelijke omvang van de ramp. Officiële schaderapporten van vlak na de ramp schoten tekort in het bepalen van de impact van de vloed, inclusief de schade aan eigen-dommen, gederfde inkomsten door mislukte oogsten en noodzakelijke arbeid voor herstelwerkzaamheden. De Kerstvloed was een natuurramp die verspreid over de hele Groningse kustregio dorpsgemeenschappen economisch en soci-aal ontwrichtte.
Op 29 augustus 1718 verordonneerde het provinciaal bestuur dat de in-woners van het Westerkwartier een bedrag van 22.000 gulden moesten op-brengen voor het herstel van de nabijgelegen dijken. Vanuit het perspectief van de verzamelde menigte in Zuidhorn was deze ordonnantie niets anders dan een extra ramp. Als reactie begaf een aantal boeren uit het Westerkwartier zich in gezamenlijk protest naar het dorp Aduard, ten noordwesten van de stad Groningen. De protesterende plattelandsbewoners verzetten zich tegen een bevel dat zij niet alleen als financieel onhaalbaar, maar gezien hun recente trauma ook als volstrekt ongepast beschouwden. Bovendien vormde het bevel een grove inbreuk op hun traditionele rechten. Dijkonderhoud was van ouds-her een lokale aangelegenheid. Vanuit die invalshoek stond het bevel voor een ongewenste inmenging van de provincie en de stad Groningen in de eigen, lokale aangelegenheden. De provinciale autoriteiten reageerden scherp op het georganiseerde boerenprotest. Zij mobiliseerden vijftig soldaten en vroegen om militaire versterking uit Friesland. In Aduard kwam het tot een treffen tus-sen beide partijen, waarbij de Groningse militie het vuur opende; ten minste twee boeren werden gedood. Hierop viel de menigte uiteen. De voormannen van de opstand werden gearresteerd en vervolgens voor het gerecht gebracht. Zo snel als de opstand was begonnen, zo snel bloedde hij na dit ingrijpen door de overheid ook weer dood.
Ondanks zijn kortstondigheid en spoedige mislukking geeft de Aduarder opstand op aangrijpende wijze een fraai inzicht in de bredere geschiedenis van natuurrampen en dijkonderhoud in het Noordzeegebied. Historici die zich met rampen bezighouden, wijzen al lang op de katalyserende rol van rampen bij technologische en sociale ontwikkelingen, alsook bij politieke conflicten en veranderingen. Rampen kunnen sociale spanningen aan het licht brengen of sluimerende conflicten verergeren. De Aduarder opstand was hiervan een voorbeeld. De vele doden, de economische verliezen en de door alle tegenslagen oplopende emoties legden de onderliggende gespannen sociale verhoudingen bloot. De Kerstvloed van 1717 veroorzaakte sociale onrust in het Westerkwartier en leek een eeuwenoud conflict tussen de stad Groningen en de Ommelanden te doen herleven. Op het eerste gezicht lijkt de opstand zo een symptoom te zijn geweest van deze vijandigheid tussen stad en platteland.
De Aduarder opstand weerspiegelt ook het cliché binnen het wetenschap-pelijke rampenonderzoek dat slachtoffers rampen verschillend ervaren. In bepaald opzicht was de Groningse ervaring van de Kerstvloed vergelijkbaar met die van veel andere plaatsen in het Noordzeegebied. Veel van de oudere studies over de Kerstvloed karakteriseren deze als een internationale ‘Noordzee-ramp’, waarvan de wijdverspreide impact een gemeenschappelijke slachtofferervaring creëerde. Tegelijkertijd verschilde het effect van de overstroming sterk van plaats tot plaats. Dit gold ook binnen een gebied als de Ommelanden. Sommige dorpsgemeenschappen leden hier veel grotere verliezen dan andere. Als in sa-menhang daarmee dijkherstel uitbleef, bleven de getroffen dorpen of gebieden ook kwetsbaarder voor vervolgoverstromingen. Hoewel grote delen van de Om-melanden dramatische verliezen leden en zich geconfronteerd zagen met grote financiële lasten, bleef het verzet beperkt tot de boeren uit het Westerkwartier. Dit roept de vraag op, hoe de ervaring van deze opstandelingen verschilde van degenen die niet bereid of niet in staat waren tot protest. En breder: wat vertelt deze episode ons eigenlijk over de veranderingen in het dijkbeheer die gedu-rende deze periode plaatsvonden in het Noordzeekustgebied?
Dit artikel bespreekt de gevolgen van de Kerstvloed. Hierbij staat de kwestie van de gemeenschappelijke verantwoordelijkheid voor het dijkherstel centraal. De Groningse kustdorpen worstelden met het vinden van een balans tussen enerzijds hun sterke behoefte aan externe hulp en anderzijds het politieke streven tot behoud van de eigen traditionele rechten. Het conflict draaide om zogenoemde ‘ad hoc gemeenmaking’ van de dijken, dat wil zeggen het tot tij-delijk publiek eigendom maken ervan. De Groningse reactie op de Kerstvloed wortelde diep in de lokale geschiedenis en geografie, maar paste ook in een breder patroon van conflicten rond de vroegmoderne gemeenmaking van dij-ken in het Noordzeekustgebied.
